خاستگاه قرآن: از وحی تا کتاب مقدس
- بهنام صادقی
- استادیار مطالعات ادیان در دانشگاه استنفورد
به تازگی نسخهای از قرآن در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام بریتانیا پیدا شده که گفته میشود عمر آن دست کم به ۱۳۷۰ سال میرسد. با این حساب احتمال دارد این نسخه، قدیمیترین قرآن موجود در جهان باشد. بهنام صادقی، استادیار مطالعات ادیان در دانشگاه استنفورد، در مقالهای چگونگی کتابت و قرائتهای مختلف قرآن را بررسی کرده است. مطلب حاضر ترجمهای از این مقاله است که در مجله بیبیسی و به زبان انگلیسی منتشر شده است.
قرآن بین سالهای ۶۱۰ تا ۶۳۲ میلادی، یعنی سال وفات حضرت محمد، به صورت تکهتکه و تدریجی بر او نازل شد.
از شواهد بر می آید که او آیه ها را تلاوت می کرد و کاتبان هم آنچه را که می شنیدند می نوشتند. برخی از صحابه بر آن شدند که همه سوره هایی را که به این گونه نشر داده شده بود را در یک جلد جمع کنند.
نتیجه این کوشش ها چند نسخه از این کتاب آسمانی بود که هر کدامشان به یکی از صحابه پیامبر تعلق داشت ، نسخه هایی که امروزه ما به آنها "مصاحف صحابه" می گوییم.
طی مدت کوتاهی بعد از وفات پیامبر ، در هر گوشه ای از سرزمین های مسلمانان یکی از این مصاحف رایج شد. برای مثال، در کوفه، که شهر جدیدی در جنوب عراق بود، مصحفی که رواج پیدا کرد متعلق به یکی از اصحاب پیامبر به نام ابن مسعود بود که برای زندگی به آنجا رفته بود.
یکسانسازی قرآن
مصاحف صحابه بسیار به هم شبیه بودند. برای مثال، تفاوتی در ترتیب آیههای هر سوره وجود نداشت و بیشتر کلمههای آیهها هم یکسان بودند.
با این حال بعضی از کلمهها و عبارتها با یکدیگر فرق داشتند.
این تفاوت ها از انتقال نیمه شفاهی متن ناشی شد. یعنی از قبیل تفاوت هایی هستند که ما انتظار داریم در جریان انتقال سخنان شفاهی به یک متن نوشتاری به وجود آید.
این تفاوتها در بعضی موارد باعث اختلاف در معنی میشدند ولی در اصول بنیادی قرآن تغییری ایجاد نمیکردند. برای مثال، تاثیری بر مفاهیم مندرج در متن درباره ماهیت خدا نداشتند و وظایف مهم دینی را تغییر نمیدادند.
در حدود سال ۶۵۰ میلادی بود که عثمان، خلیفه سوم و یکی از اصحاب پیامبر، هیأتی را مأمور کرد تا بر اساس نسخه های موجود و دانش آگاهان به قرآن یک نسخه رسمی از قرآن تهیه کنند.
می توان حدس زد که او نگران تنوع متن مصاحف بود و می خواست با این کار یکنواختی متن را ترویج کند. او این نسخه رسمی را به شهرهای مختلف فرستاد و مردم هم از آن نسخهبرداری کردند.
این "سنت متنی" عثمانی به مرور زمان در تمام سرزمین های اسلامی بر سنت متنی ابن مسعود و سایرصحابه غلبه پیدا کرد و در نهایت کاملا جای آنها را گرفت. به این ترتیب آرزوی عثمان برای اینکه متن قرآن درمکان های گوناگون یکسان باشد تحقق پیدا کرد.
قرائتهای متفاوت
عثمان موفق شد با این یکسانسازی تفاوتها در متن را کاهش دهد ولی نتوانست همه تفاوتها را از بین ببرد. متنی را که عثمان رسمی اعلام کرد این قابلیت را دارد که به شیوه های گوناگون قرائت شود.
از آنجا که قرآن های اولیه به خطی نوشته می شدند که اعراب نداشت و بیشتر نقطه هایی هم که امروزه حروف را از هم متمایز می سازند نداشت می شد متن را به شکل های مختلف خواند.
البته وجود سنت شفاهی خیلی از قرائتهای ممکن را رد میکرد و اختلافها به این ترتیب محدود میشدند. با وجود این چندین قرائت مختلف ظهور کرد. بعضی از آنها معانی را عوض میکنند ولی هیچ کدام اصول بنیادی قرآن را تغییر نمیدهند.
برای مثال، شباهت کلمه ها در خط عربی باعث اختلاف قاری ها در خواندن آیه ۵۷ سوره ششم (انعام) شد. بعضی ها می خواندند "یقص الحق" به این معنی که خداوند حقیقت را می گوید، و بعضی ها می خواندند "یقض الحق" به این معنی که خداوند بر اساس حقیقت قضاوت می کند.
ولی از آنجا که قرآن سرشار از هر دو ایده است، هیچ کدام از این دو قرائت تاثیری بر پیام کلی متن نمیگذارند.
از آنچه مرورشد مشخص است که مسلمانان از ابتدای تاریخ اسلام با وجود بر خورداری از یک متن عمدتا ثابت و یکنواخت شاهد درجه ای از تنوع متن بوده و آن را پذیرفته اند.
مسلمانان به شیوه های گوناگون با این واقعیت تاریخی کنار آمده اند.
با اینکه عقاید مخالف همیشه وجود داشتهاند و الان هم وجود دارند ولی نظر غالب این بوده که نسخهها و قرائتهای مختلفی که ریشه در صدر اسلام دارند همگی مورد تایید خدا هستند.
این نوع نگاه در این گفته قدیمی نمود پیدا کرد که خدا قرآن را در شکلهای گوناگون نازل کرد و جزئیاتش بعدها توسط علمایی چون ابن الجزری که در قرن پانزدهم میزیست تکمیل شد.
مشاهدات نوین
علوم قرآنی یک سنت بالغ و فاخر است که چندین قرن قدمت دارد. اما تکامل بخشی از ذات دانش است. نسخه های خطی بازمانده از چند قرن اول اسلام یکی از منابعی است که می تواند به دانش ما از تاریخ قرآن اضافه کند.
پیشرفتهای فنی در دهههای اخیر و تلاشهای بیوقفه دانشمندان متعدد باعث شده تاریخگذاری رادیوکربنی به شیوهای موثر و دقیق برای تشخیص عمر نوشتههای خطی تبدیل شود؛ مخصوصا اگر در بهترین آزمایشگاههای موجود در نقاطی چون آکسفورد، آریزونا و زوریخ انجام بگیرد.
اما بهترین دانشمندان هم میتوانند در حین آزمایش دچار خطا شوند. یکی از راههای تشخیص خطا سنجش چند نمونه از یک نوشته خطی است.
آزمایشهای متعددی که روی یک نوشته خطی به نام"صنعا ۱" انجام شده (از جمله آزمایش جدیدی که من و محسن گودرزی به زودی منتشر خواهیم کرد) نشان میدهد که قدمت این نوشته به نیمه اول قرن هفتم بازمیگردد.
محققان هر روز نسخه های خطی بیشتری را آزمایش می کنند که برخی از آنها متعلق به قرن اول هجری هستند و این به معنی آیندهای جذاب برای علوم قرآنی است.
شناسایی قرآنی که 'قدمت آن به زمان پیغمبر اسلام میرسد'
به گفته دانشگاه بیرمنگهام در بریتانیا آزمایش انجام شده روی اوراقی از یک قرآن قدیمی متعلق به کتابخانه این دانشگاه نشان داده که عمر این قرآن به حدود یکهزار و چهار صدسال میرسد و کاتب آن احتمالا همعصر پیغمبر اسلام بوده و شاید سخنان او را شنیده باشد.