Soçi Mutabakatı: Erdoğan ve Putin, 3 yılda kaç kere görüştü, Suriye konusunda ne kararlar alındı?

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Barış Pınarı Harekâtı ve Suriye'nin kuzeydoğusunda Tel Abyad ile Resulayn arasındaki yaklaşık 100 kilometrelik alanın dışında kalan bölgede güvenli bölge kurulması konularını görüşmek üzere 22 Ekim günü Soçi'de bir araya geldi.

Bu, iki liderin 2019 yılı içerisinde gerçekleştirdiği altıncı başbaşa görüşme oldu. Aynı zamanda 6,5 saat süren bu görüşme iki liderin, bugüne kadar gerçekleştirdiği en uzun toplantı olarak da kayıtlara geçti. Liderler, bu yıl içerisinde yedi kez de telefonda görüşme yaptı.

Putin, özellikle 15 Temmuz 2016'daki darbe girişiminin ardından geçen üç yılı aşkın süre içerisinde Erdoğan'ın en fazla görüştüğü yabancı liderler arasında yer alıyor.

BBC Türkçe'nin resmi açıklamalardan derlediği verilere göre, 15 Temmuz 2016'daki darbe girişiminden bu yana geçen yaklaşık 39 aylık süre içerisinde iki lider 24 kez yüz yüze; 45 defa da telefonda olmak üzere toplam 69 kere görüştü.

İki liderin bu süre zarfında yaptığı görüşmelerinin en önemli gündem maddesini Suriye oluşturuyor. Erdoğan ve Putin'in temaslarının ardından Halep, Doğu Guta ve İdlib gibi yerlerde silahlı grupların ellerindeki yerleri Suriye hükümetine bırakarak, çekilmesi, çatışmasızlık bölgelerinin oluşturulması ya da ateşkese yönelik sahaya birebir yansıyan önemli gelişmelerin olduğu görülüyor.

Bu yılın başından bu yana yapılan temaslarda Türkiye'nin Suriye'nin kuzeydoğusuna yönelik güvenlik kaygıları ve oluşturulmasını istediği güvenli bölge ön plana çıkıyor. İki liderin son aylardaki görüşmelerine giren bir diğer önemli konunun da Libya olması dikkat çekiyor.

22 Ekim 2019 tarihinde Soçi'de yapılan görüşmede de Barış Pınarı Harekatı sonrası Suriye'deki durumla ilgili çok önemli kararlar alındı. İki liderin görüşmesinin ardından 10 maddelik Soçi Mutabakatı açıklandı.

Buna göre, Türkiye'nin Barış Pınarı Harekatı ile kontrol altına aldığı Resulayn-Tel Abyad arasındaki 100 kilometre genişliğindeki alanda 32 kilometrelik derinliğe kadar statükonun korunması, bu hattın dışında kalan bölgeye Rusya ve Suriye ordularının 150 saat boyunca girerek Kürt güçlerini 30 kilometrelik hattın güneyine çekmeleri ve Kamışlı hariç Fırat Nehri'nin doğusundaki bölgede 10 kilometre derinliğe kadar Türk-Rus askerlerinin ortak devriye gezmesi öngörülüyor.

Liderler, 2017 ve 2018 yıllarında yedişer kez yüz yüze görüşme gerçekleştirdi.

Derin krizden yoğun görüşme trafiğine

Türkiye, Kasım 2015'te Suriye'de operasyonlara katılan bir Rus jetini hava sahasını ihlal ettiği gerekçesiyle vurarak düşürmüştü. Bu gelişme üzerine Rusya, Türkiye'ye bir dizi ekonomik yaptırım uygulamaya başlamış ve ilişkiler tarihin en sıkıntılı dönemlerinden birine girmişti.

İki ülke arasındaki yakınlaşma süreci ise 2016 ortasında başladı. Ancak 15 Temmuz 2016'daki darbe girişimi sırasında Putin'in Erdoğan'ı arayarak hem destek hem de bilgi vermesi ilişkilerin normalleşmesinde önemli bir dönüm noktası oldu.

Darbe girişimiyle ilgili Erdoğan'a hem haber hem de destek veren liderlerin başında Putin'in gelmesinin ardından bu tarihten sonra iki lider çok yoğun bir görüşme trafiği yapmaya başladı.

Putin, Aralık 2018'deki G20 zirvesi sonrası düzenlediği basın toplantısında Erdoğan ile sık görüşmelerinin nedeniyle ilgili bir soruya, "Suriye'deki durumun çözümü de dahil, görüşmek ve konuşmak için her türlü imkanı" kullandıklarını söyleyerek yanıt verdi.

Putin ile Erdoğan'ın en yeniden en eskiye, Ağustos 2016'dan bu yana yaptıkları bazı görüşmeler ve bu görüşmelerde alınan kararlar şöyle:

22 Ekim 2019, Soçi - Türkiye'nin Kürt grupların kontrolü altındaki Suriye'nin kuzeydoğusuna yönelik askeri operasyonu başlatmasının ardından ABD'nin devreye girmesiyle ilan edilen ateşkesin dolmasına birkaç saat kala Erdoğan ve Putin, Soçi'de bir araya geldi.

Bu, hem 6,5 saat ile Erdoğan ve Putin'in bugüne kadarki en uzun görüşmesi hem de en kritik kararların alındığı toplantılardan biri oldu. Soçi görüşmesinde, Suriye'de sahadaki durumun değiştirecek çok önemli kararlar çıktı.

Görüşmenin ardından Putin ve Erdoğan'ın üzerinde anlaştığı 10 maddelik Soçi Mutabakatı açıklandı.

Bu mutabakata göre, Türkiye'nin Barış Pınarı Harekatı ile Suriye'nin kuzeyinde kontrol altına aldığı Tel Abyad ile Resulayn kentleri arasındaki 100 kilometre genişliğindeki bölgede 32 kilometre derinliğe kadar mevcut statükonun korunması öngörülüyor.

Bu hattın dışında kalan bölgelere ise 150 saatliğine Suriye ve Rusya ordularının girerek, Kürt güçleri sınırın 30 kilometre güneyine çekmeleri ve daha sonra da Kamışlı dışında bulunan sınır hattında 10 kilometre derinliğindeki bölgede Türk ile Rus askerlerinin ortak devriyeye başlamaları kararlaştırıldı.

Bu mutabakatın açıklanmasından kısa bir süre sonra, Milli Savunma Bakanlığı, Kürt güçlerin çekildiklerini belirterek, yeni bir operasyona gerek kalmadığını açıkladı.

16 Eylül 2019, Ankara - Suriye konusunda Üçlü Zirve Toplantısı'nın beşincisi Ankara'da yapıldı.

Bu zirve kapsamında Erdoğan ve Putin'in başbaşa görüşmesi yaklaşık 1,5 saat sürdü.

Bu zirve, gerek Türkiye'nin güvenli bölge oluşturmak için başlattığı harekat gerekse de Suriye'de siyasi çözümün sağlanması için önemli adımlar atıldı.

Türkiye, toplantıda ve toplantı sonrasında yapılan açıklamalarda "iki hafta içerisinde" YPG güçlerinin çekilmemesi halinda Suriye'nin kuzeydoğusuna yönelik operasyon başlatacağını yineledi.

Zirvenin sonuç metninde, "Suriye'nin kuzeydoğusundaki güvenlik ve istikrarın egemenlik ve toprak bütünlüğüne saygı temelinde" sağlanabileceği vurgulandı.

Üçlü zirveden de Suriye'de siyasi çözümün sağlanmasına yönelik en önemli adımlardan biri olan Anayasa Komitesi'nin üyeleri konusunda uzlaşma sağlandı.

27 Ağustos 2019, Moskova - Erdoğan ve Putin, Jukovskiy Uluslararası Havalimanı'nda 1 saat 20 dakika süren bir görüşme yaptı.

Görüşmede, S-400'lerin teslimatının ardından savunma alanında olası işbirliği konuları da ele alındı.

Putin, görüşmenin ardından Türkiye'nin İdlib'deki "teröristlerin ortadan kaldırılması için" anlaşma sağladıklarını açıklarken, Erdoğan da bir kez daha Suriye hükümetini eleştirdi.

Erdoğan ayrıca, Türkiye ile Rusya'nın savaş uçağı konusunda da işbirliği yapabileceğini belirtti.

Görüşmenin ardından Putin, Erdoğan'a dondurma ısmarladı.

29 Haziran 2019, Osaka - G20 liderler zirvesi kapsamında biraraya gelen Erdoğan ve Putin, 55 dakika başbaşa görüştü.

Bu görüşme, Türkiye'nin Rusya'dan satın aldığı S-400'lerin teslimatı ve buna karşılık da ABD'nin Türkiye'yi F-35 yeni nesil savaş uçağı projesinden çıkaracağı yönündeki uyarılarla ilgili tartışmaların yaşandığı bir dönemde yapıldı.

Görüşmenin en önemli gündem maddesini S-400 hava savunma sisteminin teslimatı oluşturdu. Ayrıca, ticaret konusu da görüşmede ele alındı.

Erdoğan, Türkiye'nin S-400 almasıyla ilgili varılan mutabakatın değişmediğini ve sevkiyat konusunda herhangi bir aksama olmadığını açıkladı.

Putin, iki ülke arasındaki ticaret hacminin bir yılda yüzde 15 artış kaydettiğini bildirdi.

8 Nisan 2019, Moskova - Erdoğan ile Putin, Kremlin Sarayı'nda 2 saat 15 dakika süren görüşme yaptı.

Bu görüşmede ağırlıklı olarak ekonomik ve ticari konular ele alındı.

Görüşmenin ardından yapılan açıklamalarda, ikili ticaretin 100 milyar dolara çıkarılmasının hedeflendiği ve yapılan ticaretin yerel para birimiyle yapılmasının amaçlandığı açıklandı.

Görüşmede, özellikle İdlib başta olmak üzere Suriye'deki durum da ele alındı ancak açıklamalarda bu konuyla ilgili herhangi bir mutabakat sağlandığına dair bir bilgi yer almadı.

14 Şubat 2019, Soçi - Erdoğan, Suriye konulu Üçlü Zirve Toplantısı'nın dördüncüsüne katılmak üzere Rusya'ya gitti.

Bu zirve kapsamında iki lider, yaklaşık 50 dakika süren başbaşa bir görüşme yaptı.

Bu görüşmede, Türkiye, özellikle Suriye'nin kuzeydoğusunda Kürtlerin oluşturduğu Demokratik Birlik Partisi (PYD) ve silahlı kanadı Halk Savunma Birlikleri'nin (YPG), Menbic ve Fırat Nehri'nin doğusunda kalan bölgeden çıkartılması gerektiğini gündeme getirdi.

Putin'in gündemi ise ağırlıklı olarak İdlib'deki durumdu. Türkiye ile Rusya, İdlib'de ortak devriye yapmaya karar verirken, Erdoğan da bu bölgeyi kontrol eden radikal cihatçı örgütlerin Rusya'ya saldırmaması için gayret göstereceklerini taahhüt etti.

Bu görüşmeden akıllarda, üç liderin toplantının yapıldığı binadan ayrıldıktan sonra Erdoğan'ın binecekleri aracı gösterip "zırhlı mı" diye sorması ve Putin'in "Bulunduğumuz bölge zırhlı" yanıtını vermesi kaldı.

23 Ocak 2019, Moskova - Görüşme 1 saat 50 dakika sürdü. Masadaki en önemli konular Türkiye açısından sınırın Suriye tarafında kurulacak olan güvenli bölge, Rusya açısından ise İdlib'deki durumdu.

Liderlerin bu görüşmesinden somut bir sonuç çıkmadı ancak işbirliğinin devamı yönünde niyet beyan ettiler. Putin, Suriye hükümeti ile Kürtler arasındaki görüşmelerin başlamasını istediklerini söyledi.

Bu görüşmenin en önemli yanlarından birisi basın toplantısında Putin'in Türkiye ile Suriye arasında 1998 yılında imzalanan Adana Mutabakatı'nı gündeme getirmesi oldu.

Protokol, Suriye yönetiminin PKK ve diğer grupların kendi topraklarını kullanarak Türkiye'ye tehdit oluşturmasını önlemeyi amaçlıyor ancak 2011'den bu yana fiilen uygulanmıyor.

Türkiye, Putin'in bu görüşmede gündeme getirmesinin ardından yılboyunca Adana Mutabakatı'nın kendisine sınır ötesi operasyon hakkı tanıdığını söyledi ve son olarak Barış Pınarı Harekatı'nın gerekçeleri arasında da gösterildi.

Bu görüşmenin ardından ayrıca Putin, ABD askerlerinin Suriye'nin kuzeydoğusundan çekilmesinin olumlu bir adım olacağını belirtirken, Erdoğan ise ABD'nin çekilme sürecinde "terör örgütlerinin istismar edebileceği bir boşluğun doğmamasının" kritik önemde olduğunu söyledi.

1 Aralık 2018, Buenos Aires - İki liderin, 2018 yılındaki yedinci ve son görüşmesi G20 Zirvesi'nin düzenlendiği Arjantin'in başkenti Buenos Aires'te oldu.

Görüşme yaklaşık 1 saat sürdü.

Erdoğan burada "hayati konularda" görüşme fırsatı bulduklarını söyledi.

Putin, G20 Zirvesi'nin ardından düzenlediği basın toplantısında Erdoğan ile neden bu kadar sık görüştüğüne dair bir soruya, "Suriye'deki durumun çözümü için görüşmek ve konuşmak için her türlü imkanı kullanıyoruz. Anayasa komitesinin oluşturulmasını kastediyorum. Çalışma çok hassas ve büyük sabır gerektiriyor. Gerçekten bunu hayata geçiriyoruz ve bunu gerçekleştiriyoruz. Çok dikkatli ilerliyoruz" dedi.

19 Kasım 2018, İstanbul - İki liderin son görüşmelerinden birkaç hafta sonra başbaşa görüşmek için tercih ettikleri yer yine İstanbul oldu.

Putin, TürkAkım Projesi Deniz Bölümünün Tamamlanması Töreni için Türkiye'ye geldi, ardından da Erdoğan'la bir araya geldi.

Bu görüşmenin ana gündem maddesini enerji işbirliği oluşturdu.

Erdoğan, törende yaptığı konuşmada boru hattının 2019'da yapılacak testlerin ardından faaliyete geçmeye hazır olacağını söyledi.

Putin de proje kapsamında bin 800 kilometre boru hattı döşendiğini ve doğalgazın Türkiye üzerinden transit olarak Doğu ve Güney Avrupa'ya taşınacağını ifade ederek, bunun Türkiye'yi önemli bir doğalgaz merkezi haline getireceğini vurguladı.

Boru hattının yıllık kapasitesi 31,5 milyar metreküp.

27 Ekim 2018, İstanbul - Erdoğan ve Putin'in bir sonraki görüşme için tercih ettikleri adres de İstanbul oldu.

Fransa ve Almanya'nın katıldığı dörtlü Suriye zirvesi öncesinde iki lider bir araya geldi.

Erdoğan ve Putin'in görüşmesi yaklaşık 45 dakika sürdü.

Görüşmenin ana gündem maddesini İdlib'de varılan mutabakatın sahadaki yansımaları oluşturdu.

17 Eylül 2018, Soçi - İki liderin Suriye konusunda bugüne kadar yaptıkları en önemli görüşmelerden biri gerçekleşti.

Erdoğan, İdlib'deki durumu görüşmek üzere Putin ile Soçi'de bir araya geldi.

Bu görüşmede iki lider İdlib'de bir silahlardan arındırılmış bölge kurulması konusunda anlaşmaya varırken, Suriye hükümeti de askeri operasyonu erteleme kararı aldı. Bu mutabakat uyarınca, 15 Ekim tarihine kadar silahlı muhalif örgütler ile Suriye ordusu arasındaki temas hattında 15-20 kilometre genişliğinde silahtan arındırılmış bir bölge kuruldu ve silahlı örgütler ağır silahlarını çekti.

Ayrıca Suriye hükümeti için büyük önem taşıyan ve İdlib eyaletinden geçen Halep-Lazkiye ve Halep-Hama otoyollarının açılmasına da karar verildi.

7 Eylül 2018, Tahran - Liderlerin teması, Ağustos ayında da telefonda yoğun şekilde devam etti.

Bu temaslar, Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerde Pastör Andrew Brunson'ın tutukluluğunun devamı nedeniyle uygulanan yaptırımların yarattığı krizin zirveye ulaştığı ve liranın da tüm zamanların en düşük düzeylerinde seyrettiği bir dönemde yapıldı.

Bu dönemde iki taraftan da birbirleri arasındaki ticarette milli para birimlerinin kullanılmasına yönelik çalışmaların sürdüğü yönünde açıklamalar geldi.

Suriye konusunda ise ana gündem maddesini Suriye ordusunun İdlib'i büyük çoğunluğunu cihatçı örgütlerin oluşturduğu silahlı grupların elinden geri almak üzere yapmayı planladığı askeri operasyon oluşturmaya başladı.

Bu kapsamda 7 Eylül'de İran'ın başkenti Tahran'da Erdoğan, Putin ve Ruhani arasında yılın üçüncü zirvesi gerçekleştirildi. Bu zirve kapsamında Erdoğan hem Putin hem de Ruhani ile baş başa görüşmeler yaptı.

Ancak bu zirvenin en ilginç noktasını tamamının televizyondan canlı yayınlanmış olması oluşturdu. Canlı yayınlanan zirvede Erdoğan ile Putin arasında "ateşkes" tartışması yaşandı.

Erdoğan, Suriye ordusunun olası operasyonunu engellemek için ateşkes ilan edilmesinin Tahran zirvesinin en önemli adımlarından biri olacağını söyledi. Ancak Putin, masada cihatçı örgütlerin temsilcilerinin olmadığını belirterek, kimsenin onlar adına konuşmaması gerektiğinin altını çizdi. Ateşkes önerisi zirve bildirgesinde yer almadı.

26 Temmuz 2018, Johannesburg - Erdoğan ve Putin, Güney Afrika'da düzenlenen BRICS Zirvesi kapsamında bir araya geldi.

Erdoğan, burada yaptığı açıklamada Rusya ile aralarındaki dayanışmanın "birilerini gerçekten kıskandırdığını" söyledi.

İki lider, yüz yüze görüşmelerine dört ay gibi bir süre ara vermiş olsalar da bu dönem içerisinde çok sayıda telefon görüşmesi gerçekleştirdi.

Nisan-Temmuz 2018 arasında gerçekleşen sekiz telefon görüşmesinin ana gündem maddesini Suriye oluşturdu.

Erdoğan ve Putin, Nisan ve Mayıs ayında yaptıkları telefon görüşmelerinde, Suriye ordusunun o dönem başkent Şam yakınlarında silahlı örgütlerin elinde bulunan son yerler olan Doğu Guta ve Duma'daki durumuyla ilgili yoğun temaslarda bulundu.

Nisan ayı sonunda Doğu Guta ve Duma, Suriye ordusu tarafından geri alındı ve varılan anlaşma uyarınca buradaki çoğu cihatçı örgütlere mensup savaşçıların İdlib'e yerleşmesine izin verildi.

Ayrıca, o dönemde ABD, İngiltere ve Fransa'nın Suriye ordusuna yönelik hava operasyonu da görüşmelerde gündeme geldi. Erdoğan, bu hamleyi doğru bulduğunu söylerken, Putin ise eleştirmişti.

Mayıs ayıyla birlikte iki liderin temaslarında ABD'nin Orta Doğu politikalarının öne çıktığı görülüyor.

Bu dönemdeki telefon görüşmelerinde ele alınan konular arasında ABD'nin İsrail Büyükelçiliği'ni Kudüs'e taşımasıyla ilgili bölgede tansiyonun artması ve Başkan Donald Trump'ın İran ile yapılan nükleer anlaşmadan geri çekilme kararı yer alıyor.

Ayrıca enerji alanındaki işbirliği de temaslarda ele alınan bir diğer konu oldu.

3 Nisan 2018, Ankara - Liderler, Mersin'de yapılacak Akkuyu Nükleer Santrali'nin temel atma töreninde bir araya geldi.

Bu, Putin'in bir kez daha devlet başkanı seçilmesinin ardından sonra yaptığı ilk yurt dışı seyahat oldu.

Erdoğan törende yaptığı konuşmada, Türkiye ile Rusya arasında bir "işbirliği ruhu" olduğunu söyledi. Putin de Erdoğan'a "değerli dostum" olarak hitap etti.

İki liderin başbaşa görüşmesinden ise S-400'lerle ilgili önemli bir karar çıktı. Putin, ortak basın toplantısında, Türkiye'nin S-400 füze savunma sisteminin teslim süresinin kısaltılması yönündeki talebini kabul ettiklerini söyledi.

11 Aralık 2017, Ankara - Putin, önce Suriye'de Devlet Başkanı Beşar Esad, sonra da Mısır'da Cumhurbaşkanı Abdülfettah Sisi ile görüştü ve akşam saatlerinde Ankara'da Erdoğan ile bir araya geldi.

Putin, Suriye'deki durumun ele alındığını ve ülke topraklarının "neredeyse tamamının teröristlerden kurtarıldığını" söyledi.

Rusya lideri, "Suriye Ulusal Kongresi'nin önümüzdeki yılın başında görüşmesini konuştuk. Katılımcıları, Suriye'nin devlet yapısını, yeni anayasayı ve BM denetiminde seçimlerin yapılmasını görüştük" dedi ve çatışmasızlık bölgeleri konusunda çabalarından dolayı Erdoğan'a bir kez daha teşekkür etti.

Erdoğan da ikinci bir Soçi Zirvesi'nin toplanacağını belirterek, "Astana garantörleri olarak Cenevre'deki sürece katkı sağlayacağız" diye konuştu.

22 Kasım 2017, Soçi - İki lider bu kez baş başa görüşme değil, Suriye'deki çözüm çabalarının ele alındığı ve İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin de hazır bulunduğu üçlü bir zirve için bir araya geldi.

Putin, Erdoğan ve Ruhani, Suriye'de çözüm çabaları için bir yol haritası niteliğinde olan ortak bir bildiri yayınladı.

Liderler, Suriye'de siyasi bir çözüme ulaşılması için "yakın gelecekte" Suriye Ulusal Diyalog Kongresi'nin toplanması konusunda uzlaşmaya vardı. Ayrıca Suriye halkının desteğini alacak bir anayasa ve Birleşmiş Milletler (BM) gözetiminde adil seçimlerin yapılmasına da destek verildi.

Türkiye, bu kongreye "PKK'nın uzantısı" olarak nitelendirdiği ve "terör örgütü" olarak tanımladığı Demokratik Birlik Partisi (PYD) ve silahlı kanadı Halk Savunma Birlikleri'nin (YPG) katılmasına karşı olduğunu açıkladı.

Rusya da Türkiye'nin itirazlarının not edildiğini bildirdi.

13 Kasım 2017, Soçi - Görüşme 2 saat 10 dakika sürdü. Görüşmenin ardından Putin, ilişkilerin kriz öncesi düzeyine döndüğünü ilan etti. Erdoğan da savunma alanındaki işbirliğini artırmaya dönük adımlar atılacağını söyledi.

Putin ayrıca, bu görüşmeden kısa bir süre önce ziyaret ettiği Tahran'da Ruhani ile yaptığı temaslar hakkında Erdoğan'a bilgi verdi.

Suriye konusunda ayrıca Putin, "Astana sürecinin garantörleri olan Rusya, Türkiye ve iran arasındaki çalışmalar başarıyla devam ediyor" dedi.

28 Eylül 2017, Ankara - Bu döneme kadar iki ülke ilişkilerinde Suriye ve ekonomik ilişkilerin ağırlıkta olduğu görülürken Eylül ayıyla birlikte savunma alanında da işbirliğine yönelik işaretler güçlenmeye başladı.

Bu görüşmeden iki hafta önce, 12 Eylül'de Türkiye, Rusya'dan S-400 hava savunma sisteminin satın alınması için anlaşmanın imzalandığını ve kapora yatırıldığını açıkladı.

İki liderin görüşmesi için bu kez Putin, Erdoğan'ın daveti üzerine Ankara'ya geldi. İki liderin görüşmesinde ağırlıklı olarak Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin bağımsızlık referandumu ve Suriye konuları ele alındı.

Erdoğan, Irak ve Suriye'nin toprak bütünlüğünün korunması konusunda Putin ile mutabık kaldıklarını söyledi.

Putin de Suriye'deki çözüm çabalarına yaptığı katkılardan dolayı Erdoğan'a teşekkür etti ve Mayıs ayında üzerinde uzlaşmaya varılan çatışmasızlık bölgesi girişimi hayata geçirilerek "önemli bir başarıya imza atıldığını" söyledi.

Putin ayrıca, Suriye'de çözüm için siyasi şartların artık oluştuğunu da sözlerine ekledi.

8 Temmuz 2017, Hamburg - İki lider, Almanya'nın Hamburg kentinde düzenlenen G20 Zirvesi sırasında bir araya geldi. Görüşme yaklaşık bir saat sürdü.

Erdoğan, "Suriye, Irak, bununla ilgili bölgedeki beklentiler çok yüksek. Ben görülmemizi bu bakımdan da önemiyorum" dedi.

Putin de Türkiye'nin rolü sayesinde Suriye'deki durumun daha da iyiye gittiğini ve "terörle mücadelede önemli bir mesafe" katedildiğini söyledi.

3 Mayıs 2017, Soçi - Erdoğan, Putin'in daveti üzerine Rusya'nın Soçi kentine gitti. Görüşmenin ardından vize ve domates ihracatı haricinde tüm kısıtlamaların kaldırıldığı açıklandı.

Putin, bu görüşmeyle "normalleşme sürecinin" tamamlandığını ve ilişkilerin iyileşmeye başladığını söyledi.

Ancak bu toplantıda esas Suriye ile ilgili kritik bir karar alındı. Putin ve Erdoğan, başta İdlib olmak üzere Suriye'de çatışmasızlık bölgelerinin kurulması konusunda mutabık kaldı.

Putin ve Erdoğan, ilerleyen aylarda hayata geçirilecek olan dört çatışmasızlık bölgesiyle ilgili ilk görüşmeyi de Soçi'de harita üstünde gerçekleştirmiş oldu.

10 Mart 2017, Moskova - Toplantı 2 saat 40 dakika sürdü. Görüşmede ağırlıklı olarak ekonomi alanındaki işbirliği konusu ele alındı.

Görüşmenin ardından Rusya'nın başta inşaat olmak üzere Türk şirketlere uygulanan kısıtlamaların kaldırılması ve çalışanlara vize yasağına son verilmesi kararı aldığı açıklandı.

Görüşmenin bir diğer önemli gündem maddesi de Suriye oldu.

Putin, görüşmenin ardından yaptığı açıklamada, Suriye'deki ateşkesin genel anlamda "Rusya, Türkiye ve İran sayesinde muhafaza edildiğini" söyledi ve Erdoğan'a yaptığı katkılardan dolayı teşekkür etti.

10 Ekim 2016, İstanbul - Putin, 23'üncü Dünya Uluslararası Enerji Kongresi'ne katılmak üzere İstanbul'a geldi. Putin ile Erdoğan, İstanbul'da 1 saat 40 dakika süren bir görüşme yaptı. Bu görüşmenin ardından bir dizi anlaşmaya imza atıldı.

Rusya, Türkiye'den ihraç ettiği domates hariç tüm tarım ürünlerindeki kısıtlamaları kaldırırken, iki ülke ortak yatırım fonu kurma kararı aldı.

Enerji bakanları, iki hattan oluşacak olan ve toplam 31,5 milyar metreküp kapasiteye sahip olması planlanan Türk Akımı doğalgaz boru hattı projesinin anlaşmasını imzaladı.

Ayrıca, Akkuyu Nükleer Santral projesiyle ilgili çalışmaların devam edilmesi konusunda liderler görüş birliğine varıldı.

Putin, o dönemde Suriye hükümeti ile silahlı gruplar arasında sert çatışmaların yaşandığı Halep'ten silahlı grupların çıkarılması konusunda Erdoğan'la birlikte çalışacaklarını söyledi. Erdoğan da Halep'te akan kanın durmasını istediklerini belirtti.

3 Eylül 2016, Hangcou - İki lider, G20 Zirvesi'ne katılmak üzere bulundukları Çin'de bir araya geldi. İki saat süren bu buluşma, St Petersburg'daki görüşmenin bir devamı niteliğinde oldu.

Yapılan açıklamalara göre, iki lider, siyasi, ekonomik ve enerji alanında bundan sonrasına dair atılabilecek adımları ele aldı.

Bu görüşmeden birkaç gün sonra, Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın, Erdoğan'ın Çin'den ayrılmadan önce Putin ile bir kez daha görüştüğünü açıkladı.

9 Ağustos 2016, St Petersburg - İki liderin buluşması, Türkiye'nin Kasım 2015'te hava sahasını ihlal ettiği gerekçesiyle bir Rus savaş uçağını vurarak düşürmesiyle başlayan krizin ardından yapılan ilk yüz yüze görüşme ve Erdoğan'ın 15 Temmuz darbe girişiminin ardından yurt dışına yaptığı ilk ziyaret oldu.

Erdoğan, krizin ardından iki ülke arasında yaz aylarında başlayan yakınlaşma sonucunda bu görüşmenin esasen Eylül ayındaki G20 Zirvesi için planlandığını ancak 15 Temmuz 2016'daki darbe girişimi nedeniyle öne çekildiğini açıkladı. Putin de ilişkileri kriz öncesi düzeyine getirmek konusunda mutabık kaldıklarını söyledi.

Bu görüşmeyle birlikte ticaret, yatırım ve enerji alanlarında bir dizi somut adım atılmaya başlandı. Görüşmenin ardından Rusya'nın Türkiye'ye uyguladığı tur satış yasağı kaldırılırken, charter uçuşlar da yeniden başladı

Ayrıca, Suriye'de krizin çözümüne ilişkin görüş ayrılıklarını giderilmesi ve mutabakat sağlanması amacıyla sürecin iki ülke dışişleri bakanlıkları ve istihbarat birimlerinin katılımıyla yürütülmesine karar verildi.

Putin ile Erdoğan arasında son 30 ayda yapılan telefon görüşmeleri ise şöyle: