สำรวจชีพจรแม่น้ำโขง

ประสิทธิ์ หาปลาด้วยการวางตาข่ายดักปลาไว้บนหาดในแม่น้ำโขงซึ่งสูงพ้นตาตุ่มเพียงนิดเดียว แค่ 30 นาที ก็ได้ปลาเล็กปลาน้อยขนาดความยาวราวฝ่ามือ

"ปีหนึ่ง ๆ แค่เฉพาะฤดูหาปลาใหญ่ขาย ถ้าหาปลาอย่างเดียว ก็ 3 เดือน ถ้านานหน่อยก็หาได้ 4-5 เดือน พอน้ำหลากมาก็ถือว่าหมดฤดูแล้ว บางคนมีรายได้ 60,000-70,000 บาท เพราะปลาราคาแพงมาก อย่างน้อย ๆ ก็ 250-300 บาทต่อกิโลกรัม” ประสิทธิ์เล่าให้ฟังถึงรอบการหาปลาของชาวบ้านห้วยลึก ที่ชาวประมงจะมีรายได้เป็นกอบเป็นกำก่อนจะถึงช่วงน้ำลดในเดือน ต.ค.ถึง พ.ย. หรือที่พวกเขาเรียกกันว่า "ปลาขอดน้ำ"

แม้ความสมบูรณ์ของทรัพยากรปลาในแม่น้ำโขงจะน้อยกว่าในอดีต แต่ก็ช่วยให้เขามีรายได้เสริมรองจากการทำเกษตร และคนริมโขงที่มีบรรพบุรุษอพยพมาจากประเทศเพื่อนบ้านอีกฝั่งอย่างประสิทธิ์นี่เอง ที่สังเกตเห็นความเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นกับมหานทีสายนี้

ประสิทธิ์รู้ว่ารัฐบาลจีนมีแผนดำเนินโครงการระเบิดเกาะแก่งในแม่น้ำโขงเพื่อปรับปรุงเส้นทางเดินเรือ และรัฐบาลไทยก็เข้าร่วมด้วย แต่เขาไม่รู้เลยว่าคนในท้องถิ่นอย่างเขาจะได้ประโยชน์อะไร

"ถ้าทำเส้นทางให้เรือวิ่ง โดยที่ไม่มีเกาะแก่งของปลาในลำน้ำ ปลาก็ไม่มีที่จะพักไม่มีที่จะอยู่ แต่หากยังมีเกาะแก่ง มีหลุม ปลาก็มาอาศัยอยู่"

แนวคิดปรับปรุงร่องน้ำโขงเคยเกิดขึ้นมาครั้งหนึ่งแล้วในช่วงปี 2543-2548 ครั้งนั้นมีการระเบิดเกาะแก่งในลำน้ำไปแล้ว 10 จุด บริเวณชายแดนจีน-เมียนมา และเมียนมา-ลาว จุดสำคัญที่ยังเหลืออยู่คือบริเวณคอนผีหลงในไทย ที่ชาวบ้านในพื้นที่และนักอนุรักษ์คัดค้าน

หลังจากนั้นโครงการหยุดชะงักไป ก่อนที่จะกลับมาอีกครั้งในรูปโครงการศึกษาสำรวจออกแบบแนวทางปรับปรุงร่องน้ำทางเดินเรือแม่น้ำโขงตามแผนพัฒนาการเดินเรือระหว่างประเทศในแม่น้ำล้านช้าง-แม่น้ำโขง ปี 2558-2568 ระยะทาง 631 กิโลเมตร มีขอบเขตตั้งแต่มณฑลยูนนานประเทศจีน-เมียนมา ผ่านไทยไปถึงนครหลวงพระบางของลาว จุดประสงค์ก็เพื่อขยายร่องน้ำให้เรือขนาด 500 ตันแล่นไปมาได้ โครงการศึกษาทั้งสองได้รับเงินทุนจากจีน

เมื่อเดือนธันวาคม 2559 คณะรัฐมนตรีของไทยซึ่งเป็นหนึ่งในสี่ประเทศ (ไทย ลาว เมียนมาและจีน) ที่ร่วมลงนามข้อตกลงให้มีการเดินเรืออย่างเสรีในแม่น้ำโขงได้เห็นชอบแผนพัฒนาการเดินเรือฉบับดังกล่าว ปลุกให้การเดินหน้าสำรวจลำน้ำโขงที่เคยระงับไปฟื้นคืนมาอีกครั้ง

รัฐบาลทหารภายใต้การนำของ พล.อ.ประยุทธ์ จันทร์โอชา ให้เหตุผลว่า "เพื่อใช้เป็นกรอบแนวทางในการพัฒนาการขนส่งทางน้ำระหว่างประเทศในแม่น้ำล้านช้าง-แม่น้ำโขงให้เป็นไปตามข้อตกลงระหว่างประเทศสมาชิก" การเห็นชอบโครงการเกิดขึ้นในจังหวะเดียวกับที่รัฐบาลทหารชุดนี้กำลังเจรจาต่อรองเงื่อนไขการร่วมลงทุนในโครงการก่อสร้างโครงการรถไฟไทย-จีน

แม้ในช่วงที่ทีมงานบีบีซีไทยไปเยือนท่าเรือพาณิชย์เชียงแสนแห่งที่ 2 ก่อนถึงเทศกาลตรุษจีนปีนี้ การขนส่งสินค้าจะไม่คึกคักนัก แต่ปัจจุบันการขนส่งสินค้าทางเรือในแม่น้ำโขงไปยังจีนนั้น ยังใช้เส้นทางไทย-จีน เป็นหลัก

แม้เป้าหมายของการระเบิดเกาะแก่งในแม่น้ำโขงก็เพื่อให้เรือขนาด 500 ตัน สัญจรไปมาได้ แต่ผกายมาศ เวียร์ร่า รองประธานหอการค้าจังหวัดเชียงราย เห็นว่าผู้ประกอบการขนส่งสินค้าทางน้ำคงไม่ใช้เพราะไม่คุ้มทุน เธอมองว่าหากจีนต้องการขนส่งสินค้าในจำนวนมาก สามารถใช้การขนส่งทางถนนหรือเส้นทางรถไฟความเร็วสูงได้

ทว่าสิ่งที่นักธุรกิจอย่างผกายมาศ เห็นว่าเป็นอุปสรรคต่อการลำเลียงสินค้าในแม่น้ำโขงทุกวันนี้ กลับเป็นเขื่อนกั้นแม่น้ำโขงหลายแห่งที่อยู่ในประเทศจีน

นอกจากเขื่อนในประเทศที่จีนกั้นแม่น้ำโขงในมณฑลยูนนาน 6 แห่งแล้ว จีนยังมีแผนจะสร้างเขื่อนหลายแห่งกั้นลำน้ำโขงในประเทศเพื่อนบ้าน เช่น ลาวและกัมพูชา ท่ามกลางเสียงทัดทานของชาวบ้านและนักอนุรักษ์

บริเวณหนึ่งในลำน้ำโขงซึ่งเป็นที่คุ้นเคยของนักอนุรักษ์ คือแก่งคอนผีหลง ที่ไม่ได้ถูกทำลายไปเมื่อมีการดำเนินโครงการระเบิดเกาะแก่งระยะแรก บีบีซีไทยเดินทางไปยังจุดดังกล่าว โดยเริ่มต้นล่องเรือจากท่าผาถ่าน ท่าเรือท่องเที่ยวหลักของ อ.เชียงของ จ.เชียงราย

เมื่อเรือแล่นย้อนลำน้ำโขงขึ้นไปราว 10 กิโลเมตร ก็เริ่มเห็นเกาะแก่งหินรูปทรงแตกต่างกัน ขนาดน้อยใหญ่ ริมสองฝั่งน้ำ หนาตาขึ้น จุดนี้เองคือบริเวณที่เรียกว่าคอนผีหลง

แก่งคอนผีหลง มีขนาด 1.5 กิโลเมตร เป็นเกาะแก่งหินขนาดใหญ่ 1 ใน 15 จุด ที่ถูกสำรวจภายใต้โครงการปรับปรุงร่องน้ำระยะที่ 2 เมื่อเดือนเมษายนถึงพฤษภาคม 2560

ผาเยีย คือจุดแรกเมื่อเรือเข้าสู่เขตคอนผีหลง เกาะแก่งใหญ่ที่มีทั้งผาหินทิ้งร่องรอยของระดับน้ำที่เคยแตะระดับช่วงหน้าน้ำ สลับกับพื้นทรายเป็นหย่อม ๆ

นิวัฒน์ ร้อยแก้ว หรือครูตี๋ ประธานกลุ่มรักษ์เชียงของ นักอนุรักษ์ ซึ่งเป็นหนึ่งในผู้ร่วมศึกษาทรัพยากรแม่น้ำโขงในงานวิจัยท้องถิ่น บอกว่า คอนผีหลงเป็นจุดที่ลึกที่สุดในระยะแม่น้ำโขง ในช่วงที่ไหลผ่านประเทศไทย ทั้งหมด 96 กิโลเมตร ตั้งแต่ อ.เชียงแสน ถึง อ.เวียงแก่น
ถัดจากจุดนี้ขึ้นไปราว 100 เมตร นิวัฒน์ชี้ให้ดูช่วงลำน้ำโขงที่แคบลง โดยมีโขดผาหินขนาบสองฝั่ง เขาบอกว่าเป็นจุดที่แคบที่สุด และระดับน้ำลึกถึง 47 เมตร และ ณ บริเวณนี้เองที่ชาวบ้านบอกว่าเป็นจุดที่ปลาบึกมาผสมพันธุ์และวางไข่

ตรงผาเยีย นิวัฒน์ชี้ให้ดูบ่อหินขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางราวหนึ่งฟุตที่ยุบตัวลงไปบนแก่งโขดหิน คนพื้นที่ภาคอีสานเรียกว่า โบก เขาบอกว่ารูตามซอกหินเหล่านี้คือที่อยู่อาศัยของปลา

“ปลาจะเข้ามาอยู่อาศัยเพราะว่ามันจะลดความแรงของการไหลของน้ำ เพราะว่ามันมีหินผาที่บังไว้ เมื่อน้ำเริ่มลด ปลาก็มีไกเป็นแหล่งอาหาร และยังเป็นบ้านของปลา” นิวัฒน์ กล่าว

งานวิจัยท้องถิ่นที่กลุ่มรักษ์เชียงของเก็บข้อมูลไว้นั้น บันทึกไว้ว่าแม่น้ำโขงช่วงตั้งแต่ อ.เชียงแสน ถึง อ.เวียงแก่น มีระบบนิเวศ 11 ประเภท เฉพาะในเขตคอนผีหลงก็มีแล้วถึง 10 ระบบนิเวศย่อย

งานวิจัยท้องถิ่นที่กลุ่มรักษ์เชียงของเก็บข้อมูลไว้นั้น บันทึกไว้ว่าแม่น้ำโขงช่วงตั้งแต่ อ.เชียงแสน ถึง อ.เวียงแก่น มีระบบนิเวศ 11 ประเภท เฉพาะในเขตคอนผีหลงก็มีแล้วถึง 10 ระบบนิเวศย่อย
“แก่งหินผาช่วงคอนผีหลงเป็นเขื่อนโดยธรรมชาติ วางตัวสลับกันไปเป็นช่วง ๆ ดังนั้น แม่น้ำโขงถึงไม่เคยแห้ง” นิวัฒน์อธิบายธรรมชาติของระบบนิเวศของเกาะแก่ง และยังแนะนำให้รู้จัก แจ๋มกุด ร้องฟาน ชื่อเรียกจุดต่าง ๆ ที่คนท้องถิ่นรู้จักดี

บีบีซีไทยยังได้สำรวจหาดบ้านดอนตุ๊ หาดทรายละเอียดยาวเกือบ 1 กิโลเมตรที่ต่อเนื่องด้วยสันดอนดินที่มีพงหญ้าและต้นไม้ล้มลุก ระบบนิเวศบริเวณหาดทรายแห่งนี้ คือที่วางไข่ของนกหลายชนิดในแม่น้ำโขง

“นกแถบนี้มีอยู่ 18 ชนิด นกอพยพ นกประจำถิ่น หน้าแล้งก็เป็นที่อยู่อาศัยของนก แต่ว่าที่ผ่านมา การขึ้นลงน้ำจากการเปิดปิดเขื่อนก็มีผลกระทบ”

หากย้อนดูผลกระทบของการปรับลดขนาดแก่งในแม่น้ำโขงช่วงเมียนมาและลาวที่ดำเนินการไปในระยะแรกนั้น ในรายงานฉบับสมบูรณ์ (รายงานหลัก) การศึกษาผลกระทบสิ่งแวดล้อมจากการปรับปรุงร่องน้ำเพื่อการเดินเรือพาณิชย์ในแม่น้ำล้านช้าง-แม่น้ำโขง เมื่อเดือนมิถุนายน 2547 ระบุว่า ทำให้เกิดการสูญเสียพื้นที่เกษตรริมน้ำโขงในช่วงแก่งตังซาลัม เกาะแก่งแม่น้ำโขงช่วงเมียนมาและลาว เนื่องจากมีการนำหินจากการระเบิดแก่งไปทิ้งบริเวณพื้นที่เกษตร

นอกจากนี้ชาวบ้านในชุมชนบ้านดอนสวรรค์ของฝั่ง สปป.ลาว ตรงข้าม อ.เชียงแสนของไทย เคยต้องอพยพโยกย้ายชุมชนในช่วงฤดูฝน เนื่องจากการพังทลายของตลิ่ง เมื่อปี 2545 ซึ่งน้ำในแม่น้ำมีความขุ่นสูงขึ้น มีการเปลี่ยนแปลงความเร็วของน้ำ คลื่นจากเรือขนส่งสินค้าขนาดใหญ่ทำให้เกิดอุบัติเหตุกับเรือประมง และผลกระทบต่อแหล่งอาหารที่ได้จากเกาะแก่งหรือดอนทรายกลางแม่น้ำโขง

นี่อาจเป็นภาพอนาคตที่ผู้ที่อยู่กับแม่น้ำโขงไม่ต้องการเห็น หากการปรับปรุงร่องน้ำแม่น้ำโขงเกิดขึ้นจริง

แม้จะยังไม่มีความชัดเจนว่าจีนจะชะลอการระเบิดเกาะแก่งในแม่น้ำโขง แต่ในมุมมองของ รศ.ดร.อักษรศรี พานิชสาส์น อาจารย์ประจำคณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ มองจังหวะการถอยของจีนว่าเป็น เพราะ “จีนไม่อยากขี่ช้างจับตั๊กแตน” และเห็นว่าไม่คุ้มค่าที่จะลงทุนปรับปรุงร่องน้ำเพื่อรองรับการขนส่งสินค้าชายแดนระหว่างเมืองเล็ก ๆ ที่มูลค่าการค้าไม่ได้มากมายเป็นหมื่นเป็นแสนล้าน และยังต้องขัดแย้งกับกลุ่มอนุรักษ์กับประชาชนในท้องถิ่น

รศ.ดร.อักษรศรี เห็นว่าสิ่งที่จีนสนใจในเวลานี้คือเส้นทางรถไฟที่เชื่อมต่อจากชายแดนจีน ไปยัง สปป.ลาว ซึ่งจะต่อขยายเส้นทางค้าขายและคมนาคมลงมายังอินโดจีน

นักวิชาการด้านเศรษฐศาสตร์เห็นว่าสิ่งที่จีนสนใจในขณะนี้คือกรอบความร่วมมือล้านช้าง-แม่โขง (Lancang-Mekong Cooperation- LMC) ที่ริเริ่มขึ้นเมื่อปี 2559 โดย 5 ชาติในภูมิภาคอินโดจีน 5 ได้แก่ ไทย กัมพูชา ลาว เมียนมา เวียดนาม เข้าร่วม

นักวิชาการด้านเศรษฐศาสตร์ยังเห็นว่าจีนไม่ให้ความสำคัญกับโครงการพัฒนาความร่วมมือทางเศรษฐกิจในอนุภูมิภาคลุ่มแม่น้ำโขง (Greater Mekong sub regional-GMS)หรือหกเหลี่ยมเศรษฐกิจอีกต่อไปแล้ว แต่ได้ริเริ่มกรอบความร่วมมือล้านช้าง-แม่โขง (Lancang-Mekong Cooperation- LMC) เมื่อปี 2559 ที่ 5 ชาติในภูมิภาคอินโดจีน 5 เข้าร่วม ได้แก่ ไทย กัมพูชา ลาว เมียนมา เวียดนาม