مروری بر فعالیت‌های ماهواره‌ای ایران در سال ۱۳۹۷

سازمان فضایی و صنایع هوافضا وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران در چهلمین سالگرد انقلاب، از دو ماهواره‌بر سیمرغ و سفیر برای پرتاب ماهواره‌های بومی امیرکبیر و دوستی استفاده کرد که هر دو با شکست مواجه شدند.

با وجود ناکامی هر دو پرتاب، کشورهای غربی به خصوص ایالات متحده و اسرائیل نگرانی خودشان را از پرتاب این ماهواره‌برها نشان دادند و آنها را تهدیدی برای امنیت ملی کشورشان و متحدانشان قلمداد کردند. آنها ادعا می‌کنند که تکنولوژی ساخت و توسعه ماهواره‌برها و اطلاعات به دست آمده از پرتاب آنها به توسعه و ساخت موشک قاره پیما در سازمان جهاد خودکفایی سپاه پاسداران کمک می‌کند اما از دیدگاه تخصصی چنین نیست و بیشتر این انتقادها و اعتراض‌ها جنبه سیاسی و روانی دارند.

پرتاب ماهواره پیام امیرکبیر

۲۵ دی ماه سال ۱۳۹۷ سازمان فضایی ایران، میکروماهواره پیام امیرکبیر را با یک فروند موشک ماهواره‌بر سیمرغ A-۱ از پایگاه فضایی سمنان به مدار لئو پرتاب کرد که به علت سرعت پایین (۶ کیلومتر بر ثانیه به جای ۷.۵ الی ۷.۹ کیلومتر بر ثانیه) ماهواره در مدار مورد نظر و با زاویه مناسب قرار نگرفت و با وجود روشن شدن و برقراری ارتباط آن با ایستگاه کنترل، پس از چند ساعت پرواز سقوط کرد. مسئولان ایران هم از شکست پرتاب خبر دادند و طبیعتا این پرتاب را کشورهای دیگر رصد کردند.

میکروماهواره پیام امیرکبیر با صرف ۱۲ میلیارد تومان در ده سال در دانشگاه امیرکبیر طراحی و ساخته شد. گفته می‌شود هزینه موشک ماهواره‌بر سیمرغ نیز چیزی بالغ بر دو برابر آن یعنی حدود ۲۴ الی ۳۰ میلیارد تومان برآورد شده است. در ابتدا قرار بود که پیام امیرکبیر را یک ماهواره‌بر خارجی در مدار ژئوسنکرون (۶۳۱ کیلومتری) با زاویه تمایل ۹۸ درجه قرار دهد. مذاکراتی نیز با شرکت‌های فضایی در روسیه، چین، هند و اروپا انجام شد که به دو دلیل تحریم و مسائل فنی به نتیجه نرسید و در نهایت تصمیم به استفاده از ماهواره‌بر بومی سیمرغ برای قراردادن پیام امیرکبیر در مدار لئو (مدار پایینی زمین) گرفته شد.

ماهواره پیام قرار بود دو سال تا دو سال و نیم در مدار باشد. در ساخت آن چهار دانشکده مهندسی هوافضا، برق، کامپیوتر و مکانیک و ۱۶ نفر از اساتید دانشگاه امیرکبیر با یکدیگر همکاری کردند و بخش عمده فعالیت بر عهده دانشجویان ارشد و دکتری بوده است. چهار دوربین روی این ماهواره نصب شد برای عکسبرداری از سطح زمین و نظارت بر رشد محصولات کشاورزی، مطالعات گیاه‌شناسی و جنگل‌شناسی. آخرین تست‌های فنی ماهواره پیام در ۱۴ دی ماه ۱۳۹۷ به پایان رسید.

ماهواره دوستی

برای افزایش احتمال موفقیت پرتاب ماهواره در چهلمین سالگرد انقلاب، پرتاب دومی هم با یک ماهواره بر به مراتب ساد‌ه‌تر و قابل اطمینان‌تر به یکی از کم ارتفاع‌ترین مدارهای زمین در نظر گرفته شد. این ماهواره در ابتدا شریف نام داشت و قرار بود برای پایش آفات کشاورزی و آمایش سرزمینی استفاده شود. دوستی هم مثل پیام میکروماهواره بود اما بر خلاف پیام ۱۰۰ کیلوگرمی تنها ۵۲ کیلوگرم وزن و فقط یک دوربین داشت. قرار بود دوستی در ارتفاع ۲۵۰ الی ۳۱۰ کیلومتری و با شیب مداری ۵۵ درجه به مدت دو سال تا دو سال و نیم به دور زمین بچرخد و در نهایت با استهلاک انرژی جنبشی و کاهش ارتفاع، به مدارهای پایین تر برود و در نهایت سقوط کند.

موشک سفیر از پایگاه فضایی سمنان این ماهواره را به فضا برد اما تنها دقایقی پس از پرتاب از مسیر خود منحرف شد و سقوط کرد.

ماهواره‌بر امید

۱۵ بهمن ۱۳۸۶، سازمان فضایی ایران یک ماهواره‌بر توسعه یافته را که بر اساس موشک بالستیک کوتاه‌برد شهاب ۳ (نمونه ایرانی موشک نودونگ-۱ ساخت کره شمالی) ساخته شده بود آزمایش کرد و ماهواره‌بر سفیر امید که پیش نمونه آن کاوشگر-۱ نام داشت با موفقیت به ارتفاع ۲۰۰ الی ۲۵۰ کیلومتری زمین رسید. کار طراحی و ساخت این ماهواره را جهاد خودکفایی نیروی موشکی سپاه پاسداران در سال ۱۳۷۶ آغاز کرده بود.

موتور و بسیاری از اجزای ماهواره‌بر سفیر ۱ مشابه موشک شهاب ۳ است با این تفاوت که دو مرحله‌ای است. مرحله نخست به طول ۱۷ متر، قطر ۱.۳۵ متر و وزن ۲۴ تن و موتوری با توان خروجی ۳۲ تن نیرو و زمان عملکرد ۱۵۰ ثانیه بود و وظیفه‌اش جدا کردن ماهواره از سطح زمین. پس از رسیدن به ارتفاع مناسب مرحله دوم جدا شده تا ماهواره را به ارتفاع لازم برسد و طبیعتا مدت زمان طولانی‌تری پرواز خواهد کرد. طول مرحله دوم سفیر ۳.۲ متر، قطر آن ۱.۳۵ متر، وزن آن سه تن و توان خروجی موتور آن برابر است با ۳.۴ تن برای ۳۱۲.۵ الی ۳۱۵ ثانیه. همچون موشک شهاب سه، سفیر امید از سوخت مایع استفاده کرده و طبیعتا ارزش استفاده نظامی از آن به شدت کم است.

ماهواره‌بر سیمرغ

ماهواره بر سفیر توانایی ارسال ماهواره به مدارهای پایین تر از ۲۸۰ کیلومتر را دارد. در نمونه ۱B+ وزن محموله به ۵۰ کیلوگرم در مقایسه با ۱۵ کیلوگرم در ۱A افزایش یافته، مصرف سوخت از نمونه‌های قبلی کمتر شده و تراست (رانش) موتور به ۳۷ تن رسیده است. سفیر ۱B+ توانایی ارسال میکروماهواره‌های بزرگتر از ۵۰ کیلوگرم را ندارد بنابراین با کمک تجارب کره شمالی ساخت و طراحی و ماهواره‌بری بزرگتر در شرکت‌های وابسته به سازمان هوافضای نیروهای مسلح منجمله صنایع شهید باقری آغاز شد و درنهایت ماهواره‌بر سیمرغ به عنوان نمونه ایرانی ماهواره‌بر "یونها" (Eunha) کره شمالی طراحی و ساخته شد.

همچون ماهواره‌بر کره شمالی، سیمرغ مجهز به چهار موتور موشک نودونگ (شهاب-۳) در کنار یک دیگر بود که هرکدام ۲۹ تن تراست یا رانش داشتند تا موشک را به ارتفاع مناسب جداسازی مرحله دوم برسانند و در مرحله دوم یک موتور دیگر با رانش ۱۳.۶ تن به کار می‌افتاد. سیمرغ همچنان از سوخت مایع بهره می‌برد اما برخلاف یونها مرحله دوم منحصر به فرد ایرانی داشت که دقیقا همان مرحله دوم ماهواره‌بر سفیر امید است. از پیش‌نمونه سیمرغ که سفیر-۲ نیز نامیده می‌شد در روز ۱۴ بهمن ۱۳۸۸ و در جریان مراسم نخستین سالگرد پرتاب ماهواره امید با حضور محمود احمدی نژاد رونمایی شد. سیمرغ رونمایی شده دارای مرحله اول ساخته شده در کره شمالی بود و تنها مرحله دوم آن در ایران ساخته شده بود، یک ماهواره‌بر ۲۷ متری با ۸۷ تن وزن.

پس از شش سال در نهایت نخستین پرتاب آزمایشی ماهواره بر سیمرغ در ۳۱ فروردین ۱۳۹۵در ارتفاع پایین‌تر از لئو صورت پذیرفت. دومین پرتاب آزمایشی موشک در تاریخ ۵ مرداد ۱۳۹۶ با شکست همراه بود و راکت موتور مرحله دوم آن تنها ۲۰ ثانیه روشن ماند. پس از آن اصلاحاتی روی سیمرغ انجام شد که تا پاییز سال ۱۳۹۷ طول کشید. به علت فشار مسئولان ماهواره‌بر اصلاح شده بدون هیچ تست قبلی ماهواره پیام امیرکبیر را به فضا برد و به علت توان کم موتور مرحله دوم سرعت و شتاب کافی برای رهاسازی پیام فراهم نکرد و پرتاب در روز ۲۵ دی ماه ۱۳۹۷ ناکام ماند.

سفیر-۲ یا سیمرغ A۱ توانایی حمل میکروماهواره‌های ۱۰۰ تا ۳۵۰ کیلوگرمی را به مدار لئو دارد و اما نمی‌تواند محموله خود را به مدار ژئوسنکرون برساند. ساخت نمونه بزرگتربا توانایی حمل سوخت بیشتر در هر دو مرحله و موتورهایی با رانش بیشتر در سال ۱۳۹۰ آغاز گردید که نخستین بار سوم بهمن ماه ۱۳۹۱ با نام سپهر یا سفیر به رسانه‌ها معرفی شد.

سپهر قرار است ماهواره‌های کوچک و بزرگ تا وزن حداکثر ۷۰۰ کیلوگرم را به مدار ۱۰۰۰ کیلومتری منتقل کند. با حداکثر وزن ۹۱ تن و طول حداکثر ۳۰ متر، ماهواره بر یونها-۲ کره شمالی تشابه زیادی با سپهر یا سفیر-۳ دارد.