چرا ارمنستان نگران جنگ جدید با جمهوری آذربایجان است؟

وقتی بیش از ۱۰۰ هزار ارمنی‌ در ماه سپتامبر گذشته از خانه‌های خود در قره‌باغ فرار کردند، نینا شاهوردیان و برادرش، والدینش و عموزاده‌اش حدود ۳۰ ساعت در جاده‌ها گیر افتادند.

او تعریف می‌کند «بعضی‌ها سکته کردند و مردند. عده‌ای جان دادند چون دیگر سن وسال‌شان آن درد را تحمل نمی‌کرد. بچه‌ها گریه می‌کردند.»

ارتش جمهوری آذربایجان ظرف تنها چند روز تمامی زمین‌هایی را که در جنگ پس از فروپاشی شوروی از دست داده بود پس گرفت.

چیزی که حالا مردم ارمنستان را نگران می‌کند این است که کشور همسایه هنوز بیشتر می‌خواهد، هر چند که رئیس‌جمهوری آذربایجان می‌گوید که توافق صلح «از همیشه» نزدیکتر است.

الهام علی‌اف پیش از این در حرف‌هایش از ارمنستان به عنوان «آذربایجان غربی» نام برده بود و همین برای مردم ارمنستان نشانه یک تهاجم قریب‌الوقوع است.

تنها یک ماه پیش بود که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، هشدار داد که جمهوری آذربایجان دنبال آغاز «جنگ بزرگ جدیدی» است. از آن زمان به بعد، او پذیرفته است که چهار روستای متروک مرزی را به کشور همسایه پس بدهد، اقدامی که نشانه‌ای از بهبود روابط تعبیر شده است.

جمهوری آذربایجان می‌گوید که نگرانی‌های ارمنستان بی‌مورد است. با این حال، آقای علی‌اف از ارمنستان خواسته است که دالانی برای ارتباط ریلی آزادی با نخجوان در اختیار کشورش بگذارد.

ارمنستان می‌خواهد که بر این مسیر نظارت داشته باشد و رهبر جمهوری آذربایجان نیز پیش از این تهدید کرده بود که این دالان را «با زور» بگیرد.

روز به روز بر تعداد غیرنظامیانی که در ایروان، پایتخت ارمنستان، در برنامه‌های آموزش نظامی سازمان‌های مردمی شرکت می‌کنند افزوده می‌شود.

نینا می‌گوید «مهم نیست که پسر باشید یا دختر. در کشوری مثل ارمنستان که از هر طرف ممکن است مورد حمله قرار بگیرد باید بلد باشید از خودتان دفاع کنید.»

زائور شیریف، کارشناس مستقل سیاست خارجی، عقیده دارد که صحبت درباره آذربایجان غربی صرفا یک «حرکت تاکتیکی بود که با هدف متقاعد کردن طرف ارمنستانی به کنار گذاشتن ادعاهایش درباره حقوق و امنیت ارمنی‌های قره‌باغ صورت گرفت.»

اما فقط این حرف‌ها نیست که نینا را نگران می‌کند. دامنه درگیری میان این دو کشور بسیار فراتر از قره‌باغ رفته است.

پیش از تصرف مجدد قره‌باغ، در امتداد مرزهای رسمی ارمنستان درگیری‌هایی صورت گرفت.

بعضی شهرها در عمق خاک ارمنستان برای نخستین بار در سال ۲۰۲۲ گلوله‌باران شدند و نیروهای جمهوری آذربایجان وارد خاک ارمنستان شدند و هنوز آنجا هستند. در تنها دو روز بیش از ۳۰۰ سرباز کشته شدند، و حتی در ماه فوریه امسال نیز چهار نفر از نیروهای مسلح ارمنستان به خاطر گلوله‌باران جان خود را از دست دادند.

بر اساس یک نظرسنجی جدید، امنیت ملی و مسائل مرزی مهمترین مشکلات مردم ارمنستان محسوب می‌شوند. سرخوردگی از روسیه، ضامن سنتی امنیت ارمنستان، نیز حس ناامنی آن‌ها را بیشتر کرده است.

هم روسیه و هم سازمان پیمان امنیت جمعی که روسیه رهبرش است و ارمنستان هم در آن عضویت دارد بی‌طرف باقی ماندند و حاضر به دخالت در جدیدترین مناقشه با جمهوری آذربایجان نشدند. و مسکو هنوز ۲۰۰ میلیون دلار سلاح‌‌هایی را که ایروان خریده بود تحویل نداده است.

البته نگاه ارمنستان پیش از سقوط قره‌باغ هم به غرب چرخیده بود.

این کشور میزبان یک مانور نظامی مشترک با ایالات متحده بود و پس از آن نیز با فرانسه بر سر خرید اسلحه و آموزش نیروهای ارمنی به توافق رسید. سفیر فرانسه گفت کشورش نخستین عضو ناتو است که سلاح در اختیار یک متحد رسمی مسکو می‌گذارد.

الکساندر اسکندریان، مدیر موسسه قفقاز که یک اندیشکده بی‌طرف در ایروان است، می‌گوید که هم برای دولت و هم برای مردم مشخص بود که «روسیه در واقعیت یا هرگز به آن اندازه که در ارمنستان تصور می‌شد ضامن امنیت ارمنستان نبوده است، یا از مدت‌ها پیش این نقش را کنار گذاشته بود.»

مقامات ارمنستان حرف‌هایی درباره عضویت در اتحادیه اروپا زده‌اند، و پارلمان اروپا ماه گذشته قطعنامه‌ای برای تعمیق روابط با ایروان تصویب کرد.

نیکول پاشینیان می‌گوید که هدفش صرفا «تنوع بخشیدن» به سیاست خارجی ارمنستان است، اما روسیه و جمهوری آذربایجان هر دو منافع خود را در تهدید می‌بینند و نسبت به پیامدهای جدی آن هشدار داده‌اند.

وزارت خارجه روسیه می‌گوید ارمنستان به «ابزار غرب برای به آتش کشیدن قفقاز جنوبی تبدیل شده است».

با این حال، ده‌ها هزار روس از سال ۲۰۲۲ به بعد راهی ارمنستان شده‌اند، یا به خاطر مخالفت با جنگ اوکراین یا به خاطر فرار از خدمت سربازی.

با وجود بی‌اعتمادی متقابل میان ارمنستان وجمهوری آذربایجان، این دو همسایه برای رسیدن به توافق صلح تلاش می‌کنند.

آن‌ها کمیسیونی دوجانبه ایجاد کرده‌اند تا وضعیت مرز میان دو کشور را مشخص کند.

ارمنستان گفته است چهار روستای آذربایجانی در مرز شمالی را که از دهه ۱۹۹۰ در دست ارمنستان بوده است پس دهد. آقای پاشینیان انتقادها از این توافق را رد کرده است و می‌گوید راه دیگری برای اجتناب از جنگ وجود ندارد.

اما ساکنان روستاهای مرزی ارمنستان نگران اند که این توافق آن‌ها را در برابر حمله و قطع ارتباط با باقی کشور آسیب‌پذیر می‌کند.

نخست‌وزیرارمنستان تلاش کرده است که به آن‌ها اطمینان بدهد.

به گفته او «ما نمی‌خواهیم که شما بگویید: 'ای وای، آذربایجان فقط ۵۰ متر با اینجا فاصله دارد.' ما می‌خواهیم شما بتوانید بگویید: 'به‌به، آذربایجان ۵۰ متر با اینجا فاصله دارد، بیایید برای تجارت به آنجا برویم.'»

این قدم پس از سه دهه جنگ و دشمنی خیلی بلند به نظر می‌رسد.

حتی اگر رهبران دو کشور بتوانند به توافق برسند، آقای اسکندریان به برقراری چنین صلح گرمی مشکوک است، و آقای شیریف آذربایجانی هم با این نظر موافق است.

«باید حواسمان باشد که این توافق صلح را بیش از اندازه بزرگ نکنیم.»