آیا قطر به میزبانی حماس ادامه می‌دهد؟

در بحبوحه مذاکرات متزلزل برای آتش‌بس میان حماس و اسرائیل، گمانه‌زنی‌های گسترده در رسانه‌های غربی و عربی در این مورد ادامه دارد که آیا حماس در نظر دارد دفتر سیاسی خود را از قطر به کشور دیگری منتقل کند یا قطر قصد دارد رهبران حماس را از این کشور اخراج کند و دفاتر این گروه را ببندد.

اگرچه قطر و حماس این گمانه‌زنی‌ها را تکذیب کردند، اما آنچه مسلم است نارضایتی و سرخوردگی قطر از برخی طرف‌ها در مذاکرات آتش‌بس و فشاری است که بر دولت قطر وارد می‌شود به نحوی که اعلام داشته است در حال ارزیابی نقش میانجیگری خود در مذاکرات بین حماس و اسرائیل است.

اما دلایل نارضایتی قطر چیست؟ احتمال خروج قطر از مذاکرات یا بستن دفتر سیاسی حماس چه قدر است؟

استقرار حماس در قطر به خواست آمریکا

دوحه در سال ۲۰۱۲ میزبان دفتر سیاسی حماس شد. خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس در آن زمان، پس از آغاز جنگ داخلی سوریه و به دلیل حمایت از مخالفان دولت بشار اسد که علیه رژیم این کشور مبارزه می‌کردند ناچار شد سوریه را به مقصد دوحه ترک کند.

اسماعیل هنیه که در سال ۲۰۱۷ به عنوان رئیس دفتر سیاسی حماس برای جانشینی مشعل انتخاب شد، در حال حاضر در قطر اقامت دارد.

بر اساس اظهارات چند مقام آمریکایی و قطری، میزبانی قطر از دفتر سیاسی حماس به درخواست آمریکا صورت گرفته است که می‌خواسته یک خط ارتباطی غیرمستقیم با این جنبش باز کند تا از شدت درگیری‌ بین فلسطینی‌ها با اسرائیل بکاهد.

حسن ابوهنیه، پژوهشگر امور گروه‌های اسلامی و کارشناس مؤسسه سیاست و جامعه در امان، اردن، می‌گوید: «گشایش دفتری برای حماس به درخواست واشنگتن صورت گرفت؛ مشابه کاری که قطر در آن زمان در زمینه میانجیگری بین آمریکا و جنبش طالبان افغانستان انجام می‌داد و در ماه فوریه سال ۲۰۲۰ به توافق دوحه بین دو طرف منجر شد.»

فشار و نارضایی قطر

از زمان حمله غافلگیرانه حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر، و متعاقب آن جنگ شدید اسرائیل در نوار غزه، قطر نقشی محوری در مذاکرات بین دو طرف ایفا کرده است.

در اواخر نوامبر این کشور موفق شد با میانجیگری خود یک آتش‌بس یک هفته‌ای بین دو طرف برقرار کند که طی آن حماس ۸۱ گروگان اسرائیلی را در ازای آزادی ۲۸۰ زندانی فلسطینی، آزاد کرد.

اما تمام مذاکرات بعدی نتوانست به تکرار آتش‌بس منجر شود و میانجیگری قطر مورد انتقاد اسرائیل و آمریکا قرار گرفت.

نقش قطر مورد انتقاد مکرر به ویژه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر، قرار گرفته که گفته است دولت قطر از حماس حمایت مالی می‌کند و در اواخر ژانویه از آن کشور خواست با استفاده از نفوذ خود، گروه حماس را برای آزادی گروگان‌های اسرائیلی تحت فشار بگذارد.

وزیر خارجه قطر اظهارات نتانیاهو را تلاش برای به تعویق انداختن و طولانی کردن جنگ توصیف کرد و بر تعهد قطر به تلاش‌های میانجی‌گری و پایان دادن به بحران تاکید ورزید.

هفته گذشته، سفارت قطر در واشنگتن نارضایتی خود را از اظهارات استنی هویر، نماینده دموکرات کنگره ابراز داشت که از ایالات متحده خواسته بود در صورتی که قطر از اعمال فشار بر حماس از طریق تهدید به قطع کمک‌های مالی و خودداری از ادامه میزبانی رهبران حماس استفاده نکند، روابط خود با قطر را مورد ارزیابی مجدد قرار دهد.

گزارش‌های رسانه‌ای پیش از این به نقل از یک مقام ارشد آمریکایی گزارش داده بودند که پس از آنکه ایالات متحده حماس را متهم کرد که در راه برقراری آتش‌بس مانع‌تراشی می‌کند، جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا از رهبران قطر و مصر خواست تا حماس را برای دستیابی به توافقی که منجر به آزادی گروگان‌های اسرائیلی شود، تحت فشار قرار دهند.

قطر به وضوح ناخرسندی خود را از انتقادات وارد شده به تلاش‌های میانجی‌گری خود ابراز کرده است و شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه و نخست‌وزیر، روز چهارشنبه ۱۷ آوریل اعلام کرد که کشورش در حال بازنگری نقش خود به عنوان میانجی در بحران غزه است.

او گفت: «متاسفانه، ما شاهد سوء استفاده از این میانجیگری در راستای اهداف سیاسی محدود.بوده‌ایم .. این بدان معناست که دولت قطر خواستار ارزیابی جامع این نقش است و ما اکنون در این مرحله هستیم تا نقش خود در این میانجیگری و همچنین نحوه مشارکت طرفین را ارزیابی کنیم.»

مجید الانصاری، سخنگوی وزارت امور خارجه قطر در یک نشست خبری که روز سه‌شنبه ۲۳ آوریل برگزار شد، اظهارات قطر در مورد ارزیابی مجدد نقش کشورش در میانجیگری را تکرار و تاکید کرد که نقش میانجی این است که با همه طرف‌ها همکاری کند تا به راه حل‌های مرضی‌الطرفین برسیم نه اینکه آنها را تحت فشار قرار دهیم.»

آیا قطر دفتر حماس را می بندد؟

روزنامه آمریکایی وال استریت ژورنال شنبه گذشته به نقل از «مقامات عرب» گزارش داد که رهبری سیاسی جنبش حماس در حال بررسی امکان انتقال مقر خود به خارج از قطر است و حداقل با دو کشور منطقه تماس گرفته است که یکی از آنها سلطان‌نشین عمان است. هدف رهبران حماس این است که ببیند آیا این کشورها آماده میزبانی از رهبران سیاسی این گروه هستند.

پیش از آنکه یکی از مقامات حماس صحت این گزارش را تکذیب کند، الانصاری در این نشست خبری گفت: «تا زمانی که حضور رهبران حماس در اینجا در دوحه برای تلاش‌های میانجی‌گری مفید و مثبت باشد، آنها در اینجا خواهند ماند.»

در رسانه‌ها نظرات متعددی در مورد کشورهایی ابراز شده است که در صورت تصمیم رهبری سیاسی حماس برای ترک قطر، احتمال انتقال دفتر سیاسی حماس به آنها وجود دارد.

احتمال بسته شدن دفتر و خروج رهبران حماس از قطر همچنان وجود دارد زیرا اظهارات الانصاری این موضوع را به طور کامل رد نکرده است. در واقع او حضور آنها را به تلاش‌های میانجی‌گری قطر مرتبط دانسته و گفته است که دولت قطر مشغول بازنگری این تلاش‌هاست.

در میان این کشورها، نام ترکیه، به ویژه با ورود اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس به استانبول در آخر هفته گذشته و دیدار او با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور این کشور مطرح شد.

الانصاری در پاسخ به سوالی درباره نقش احتمالی ترکیه در تلاش‌های میانجی‌گری، گفت که ترکیه یکی از مهم‌ترین کشورهای حامی تلاش‌های قطر برای توقف جنگ غزه بوده است و هماهنگی‌ با این کشور در این زمینه ادامه دارد.

در برخی گزارش‌ها به الجزایر هم به عنوان میزبان احتمالی اشاره شده است. روزنامه فرانسوی لوموند از سندی که عربستان سعودی به وزارت امور خارجه فرانسه فرستاده خبر داده که حاوی طرحی برای پایان دادن به بحران غزه است.

براساس این گزارش، طرح دولت سعودی از جمله شامل تبعید رهبران حماس به الجزایر و استقرار نیروهای صلحبان عرب در غزه است.

از جمله دیگر کشورهایی که به عنوان میزبان بالقوه برای دفتر سیاسی حماس مطرح می‌شوند، می‌توان از ایران و سایر اعضای به اصطلاح «محور مقاومت» یعنی لبنان، سوریه و یمن نام برد.

حسن ابوهنیه معتقد است که «گزینه‌های حماس محدود است.»

او توضیح می‌دهد که «ترکیه کشوری با سیاست بی‌ثبات بوده و انتظار یک رهبری دائم در آن کشور دشوار است».

آقای ابوهنیه می‌افزاید: «درنتیجه ممکن است حماس تنها به طور جزئی در ترکیه مستقر شود یعنی بخشی از تشکیلات آن به ترکیه انتقال یابد.»

به گفته او «انتخاب الجزایر، یعنی پیشنهاد فرانسه غیرعملی است و حماس به آن اشتیاقی نشان نداده است. و موضع الجزایر روشن نیست، گزینه‌ای که باقی می ماند ایران است. این تنها کشوری است که ممکن است حکومت آن مایل به قبول رهبری گروه حماس باشد که آن را بخشی از محور مقاومت می‌داند، اما در این صورت، جایی برای اعمال فشار باقی نمی‌ماند. هر گزینه دیگری غیرعملی خواهد بود، زیرا حماس توسط اسرائیل، ایالات متحده و اتحادیه اروپا به عنوان سازمان تروریستی طبقه‌بندی شده است و میزبانی از آن پیچیدگی زیادی دارد.»

جوست هیلترمن، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در گروه بین‌المللی بحران، با ابو هنیه موافق است. او می‌گوید: «اگر حماس مجبور به ترک قطر شود، پیدا کردن یک کشور میزبان جدید برایش دشوار خواهد بود، زیرا کشورهایی که میزبانی حماس را برعهده بگیرند در معرض تحریم ثانویه قرار می‌گیرند که البته این موضوع در مورد ایران صدق نمی کند.»

اما ابو هنیه این نظر را رد می‌کند که لااقل در حال حاضر، همه طرف‌ها برای انتقال مقر رهبران حماس به خارج از قطر قصدی جدی داشته باشند.

او می‌گوید: «آنچه در حال وقوع است فقط فشار کشورها برای دستیابی به آتش‌بس یا آتش‌بس موقت است، نه بیشتر و نه کمتر. من معتقدم که یک نوع تهدید قطری نیز در کار است به این معنی که قطر تلاش دارد به همه پیام دهد که اگر حضور رهبری دفتر سیاسی حماس در قطر ادامه نیابد، جایگزین‌های محدودی برای اروپاییان و آمریکا وجود دارد. زیرا در محل‌های محتمل، امکان گفتگو با حماس محدود خواهد شد.»

ابو هنیه می‌افزاید که در صورت درخواست آمریکا، دوحه ممکن است رهبران حماس را اخراج کند، اما وی این اقدام را محتمل نمی‌داند.

او معقتد است که در این صورت آمریکا هرگونه مجرای گفتگو و ارتباط با حماس را از دست می‌دهد و اوضاع پیچیده‌تر می‌شود.

به گفته ابوهنیه، این جنبش ممکن است محل‌های حضور خود را متنوع کند همانطور که در حال حاضر در ایران، یمن و لبنان حضور دارد، اما دفتر سیاسی به منظور گفتگو در قطر باقی خواهد ماند.