آیا روسیه واقعاً به دنبال میانجی‌گری بین ایران و آمریکا است؟

وقتی به ساختمان نمایندگی دائم روسیه در وین پا می‌گذارید، اولین چیزی که به چشمتان می‌خورد مرمر است‌. کف، دیوارها، دو راه پله دو گوشه سالن و مجسمه (احتمالاً) یک الهه یونانی در ته سالن، همه مرمری هستند. این سالن مجلل با چلچراغ عظیمی که از سقفش آویزان است، دقیقاً نقطه مقابل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است؛ نهادی که به استثنای چند اثر هنری اهدایی، یک ساختمان اداری بسیار معمولی و بی‌روح است که انگار عمداً می‌خواهد از خاطر بازدیدکننده برود.

به جز یک دست مبل چرمی در سمت چپ سالن زیر عکس‌های سفرای قبلی و یک پرچم بزرگ روسیه در کنار مجسمه، سالن تقریباً خالی است. میخائیل اولیانوف، مردی که برای گفت‌وگو با او آمده‌ایم، می‌گوید همه این مرمرها ایتالیایی است و پیشنهاد می‌کند اتاق‌های مجلل‌تر طبقه بالا را نشانمان بدهد.

تا فیلمبردار دوربین‌ها را بچیند و نور را تنظیم کند، من و تهیه‌کننده‌ام شبنم شعبانی با آقای اولیانوف به طبقه بالا می‌رویم. در مرکز سالنی که برای مذاکره با هیأت‌های دیپلماتیک آماده شده، یک میز مرمری با صندلی‌های سفید و طلایی قرار دارد که کمی یادآور میز مشهور مذاکره کرملین است. سالن دیگر با سقف بلند، کف مرمری و چلچراغ چشمگیرش احتمالاً میزبان مهمانی‌های رسمی پرشماری بوده است.

ولی ما به این‌جا نیامده‌ایم که معماری و طراحی داخلی ساختمان را نقد و بررسی کنیم. آمده‌ایم ببینیم پیشنهاد روسیه برای میانجی‌گری بین ایران و آمریکا چقدر جدی است‌.

معمای غنی‌سازی ۶۰ درصدی

گفت‌وگو را ساعتی پس از آن انجام می‌دهیم که بحث درباره پرونده هسته‌ای ایران در شورای حکام به پایان رسیده است. از این دیپلمات ارشد روسیه می‌پرسم چقدر با ارزیابی مدیر کل آژانس درباره ایران موافق است.

اولیانوف اجازه می‌خواهد که اول حرف خودش را بزند. می‌گوید هم گزارش و هم بحث‌ها همه تکراری بوده‌اند و وقت تلف کردن. ولی سه کشور اروپایی طرف برجام (آلمان، بریتانیا و فرانسه) می‌خواهند ایران را به نقض توافق جامع پادمان متهم کنند و پرونده را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهند: «به همین خاطر وارد بحث شدم و گفتم ظاهراً همکاران غربی فکر می‌کنند اوضاع در خاورمیانه زیادی آرام است و به همین خاطر می‌خواهند هیزم روی آتش بریزند.»

معتقد است دلیل نگران‌کننده‌تر و هشدارآمیزتر شدن گزارش‌های رافائل گروسی درباره ایران این است که می‌خواهد احساسات «اکثریت» اعضای شورای حکام را در نظر بگیرد - اکثریتی که در دست غرب و متحدانش است - وگرنه «وضعیت با سه، چهار، پنج ماه پیش فرقی ندارد» و می‌گوید «همکاران غربی‌ام قاعدتاً با این حرفم مخالفند، ولی به نظرم دارند از پادمان برای مقاصد سیاسی‌شان استفاده می‌کنند.»

به بیانیه‌های آمریکا، اتحادیه اروپا و سه قدرت اروپایی اشاره می‌کنم که همه می‌گویند ایران تنها کشور فاقد تسلیحات هسته‌ای است که اورانیوم را تا ۶۰ درصد غنی می‌کند و می‌پرسم آیا روسیه هدف ایران از این کار را می‌داند؟

اولیانوف ۷۱ ساله می‌گوید «همکاران ایرانی با این حرفم موافق نیستند، ولی به نظرم پاسخی است به قطعنامه‌های ضد ایرانی شورای حکام. و به محض این‌که چنین قطعنامه‌هایی تصویب بشود – مثل اتفاقی که نوامبر افتاد – احساس می‌کنند که مجبورند پاسخ بدهند.»

از نظر او، تا وقتی غنی‌سازی تحت نظارت آژانس انجام شود، خطر تسلیحاتی شدن ندارد؛ ولی روسیه هم نمی‌داند کاربرد غیرنظامی اورانیومی با این غنا چیست. «شاید دارند به کاربرد صلح‌آمیزی در آینده فکر می‌کنند. نمی‌دانم.»

می‌پرسم اگر سطح غنی‌سازی به ۸۰ یا ۹۰ درصد هم برسد، واکنشش همین است؟ می‌گوید: «از نظر فنی، طبق پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای، غنی‌سازی ۹۰ درصدی برای "مقاصد صلح‌آمیز" ممنوع نیست.» و سپس با لبخند اضافه می‌کند: «ولی خب چنین سطحی برای من هم دیگر زیاده‌روی است.»

«راه ارتباطی ویژه» روسیه و آمریکا درباره ایران

پیش از شروع رسمی نشست شورای حکام، یک دیپلمات ارشد اروپایی به بی‌بی‌سی فارسی گفته بود که روسیه و چین می‌خواهند نقش پررنگ‌تری در مذاکرات هسته‌ای ایران ایفا کنند، ولی خبر اعلام آمادگی مسکو برای میانجی‌گری بین تهران و واشنگتن، اروپایی‌ها را غافلگیر کرد و چند دیپلمات در وین به ما گفتند که از قبل خبر نداشته‌اند.

سؤال این است که این پیشنهاد روسیه چقدر جدی است. میخائیل اولیانوف گزارش‌ها درباره درخواست دولت دونالد ترامپ از مسکو برای این کار را رد می‌کند، ولی می‌گوید در مذاکرات چند هفته قبل آمریکا و روسیه در عربستان درباره جنگ اوکراین، به مسأله گفت‌وگو با ایران هم اشاره شد و «دو طرف پذیرفتند که یک راه ارتباطی ویژه‌ای برای گفت‌وگوی دوجانبه درباره این موضوع ایجاد کنند.»

می‌پرسم با ایران هم صحبت کرده‌اید؟ می‌گوید روسیه دائماً با ایران، از جمله درباره این موضوع در تماس است و به سفر اخیر سرگئی لاوروف به تهران اشاره می‌کند.

غربی‌ها، به ویژه آمریکا، بارها گفته‌اند که می‌خواهند در هر مذاکره‌ای، علاوه بر برنامه هسته‌ای، برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران هم روی میز مذاکره باشد. اولیانوف چنین کاری را «یک تیر و سه نشان» می‌خواند و می‌گوید معمولاً به نتیجه نمی‌رسد: «دیدید که چقدر طول کشید تا برجام - که تنها درباره مسائل هسته‌ای و لغو تحریم‌ها بود - تدوین شد. اگر موشک‌های بالستیک و امنیت منطقه‌ای را هم اضافه کنید، با خطر شروع کردن مذاکرات بی‌پایان مواجه می‌شوید. خیال‌پردازی ممنوع نیست، ولی معتقدم همه باید واقع‌بین‌تر باشیم.»

می‌پرسم چقدر ممکن است آمریکا و اسرائیل بپذیرند که گفت‌وگو به مسأله هسته‌ای محدود بماند؟ «فکر نکنم اسرائیل واقعاً حقی برای دخالت در فرآیند مذاکرات داشته باشد. البته دیدگاهشان باید در نظر گرفته شود، ولی فکر نکنم اسرائیل پشت میز مذاکره بنشیند. چرا که اگر چنین کاری بکنند، برنامه هسته‌ای‌ خودشان به یکی از محورهای مذاکرات تبدیل می‌شود.»

می‌پرسم حالا فکر می‌کنید مذاکرات ایران و آمریکا با میانجی‌گری روسیه کی شروع بشود؟ چند روز دیگر؟ چند هفته دیگر؟ چند ماه دیگر؟ مکثی می‌کند ولی پاسخی نمی‌دهد. می‌پرسم «چند سال دیگر؟!»

اولیانوف می‌گوید قطعاْ بحث چند روز یا چند هفته که نیست و در بهترین حالت، چند ماه طول می‌کشد تا مذاکره‌ای سر بگیرد. ولی اصرار دارد راه حل اختلاف‌ها، دیپلماسی است و نه فشار حداکثری: «خیلی به آمریکا بستگی دارد و این‌که حاضر است وارد فرآیند دیپلماتیک بشود یا نه. امیدوارم آمریکایی‌ها این‌قدر باهوش باشند که گفت‌وگو را رد نکنند.»

«فرق مگس و کتلت»

این بار اولی نیست که با میخائیل اولیانوف درباره مناقشه هسته‌ای گفت‌وگو می‌کنم. دو سال و نیم پیش هم او در پایان دور هشتم مذاکرات برجام، با وجود اصرار آمریکا و اتحادیه اروپا به نهایی بودن متن توافق، جلوی هتل کوبورگ وین به من گفت که اگر ایران بخواهد تغییری در توافقنامه بدهد، روسیه حمایت می‌کند.

معلوم نیست این سیگنال روسیه و تشویق ایران به پافشاری برای گرفتن امتیازهای بیشتر چقدر در اتفاقات بعدی نقش داشت؛ ولی بعد از آن دیگر مذاکره‌ای انجام نشد و تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای به سرانجام نرسید.

وقتی اشاره می‌کنم که اروپایی‌ها تقصیر شکست آن مذاکرات را به گردن روسیه می‌اندازند، می‌گوید: «بی‌خیال! بی‌خیال!» و مدعی می‌شود پنج ماه قبلش به انریکه مورا، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته بود که روسیه آماده امضای توافق است.

ولی در این مدت با ادامه جنگ اوکراین، رابطه روسیه با اتحادیه اروپا و سه قدرت اروپایی شکرآب‌تر شده است. بعد از دو دهه که اروپایی‌ها رهبری (یا به قول آقای اولیانوف «مسئولیت هماهنگی») مذاکرات هسته‌ای ایران را به عهده داشته‌اند، اگر روسیه بخواهد چنین نقشی را بپذیرد، باید بتواند اعتماد آن‌ها را هم جلب کند؛ آن هم در شرایطی که مقام‌های روسیه از ایران به عنوان «متحد» مسکو یاد کرده‌اند.

میخائیل اولیانوف که علاوه بر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نماینده روسیه در زیرمجموعه‌های دیگر سازمان ملل متحد مستقر در وین از جمله کمیساریای عالی پناهندگان و دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم هم هست، می‌گوید آن‌ها همیشه توانسته‌اند مسائل را از هم تفکیک کنند و «همان طور که رئیس‌جمهوری [روسیه، ولادیمیر] پوتین ۱۰ سال پیش گفت، باید بتوانیم فرق بین مگس و کتلت را بفهمیم. این ضرب‌المثل روسی است.»

«فکر نمی‌کنم لازم باشد روسیه علفی باشد که به دهن همه، از جمله اروپایی‌ها شیرین بیاید. موضع ما مشخص است: می‌خواهیم به رسیدن به یک راه حل قابل قبول برای همه کمک کنیم. ایران یک همسایه مهم، و - با امضای توافقنامه همکاری استراتژیک تهران و مسکو - متحد ماست. ولی طرف کسی را نمی‌گیریم.»

او می‌گوید روسیه در جایگاه بهتری برای میانجی‌گری است، چرا که بهتر از کشورهای دیگر «می‌تواند خودش را جای شرکایش بگذارد» و دغدغه‌هایشان را درک کند.

بسیاری گمان می‌برند که یک دلیل پیش‌قدم شدن روسیه، بهبود رابطه‌اش با آمریکا در پی بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید باشد. می‌پرسم چه شد که روسیه داوطلب میانجی‌گری شد؟ آقای اولیانوف می‌گوید روسیه همیشه آماده این کار بوده است و «به هیچ وجه پیشنهاد مستقیمی برای این‌که میانجی باشیم، نیست.»

اعتبار آری، مسئولیت نه؟

در طول گفت‌وگو با میخائیل اولیانوف، یک نکته چشم‌گیر خالی بودن ساختمان نمایندگی بود که در آن نشسته بودیم. انگار ما با او، دو دستیارش و دو مأمور امنیتی در این عمارت مجلل و صیقل‌یافته تنها بودیم.

هفت ماه بیشتر تا موعد انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت باقی نمانده است؛ قطعنامه‌ای که ضمانت قانونی برجام است و تحریم‌های هسته‌ای این نهاد را برای ۱۰ سال معلق کرد. به عبارت دیگر، بریتانیا، فرانسه و آلمان تنها تا مهرماه ۱۴۰۴ فرصت دارند که تصمیم بگیرند آیا می‌خواهند با فعال کردن مکانیسم ماشه بابت تخطی ایران از تعهداتش در برجام، آن تحریم‌ها را برگردانند یا نه.

ظاهراً آن‌ها برای گرفتن تصمیم نهایی منتظر «گزارش جامع» رافائل گروسی درباره برنامه هسته‌ای ایران باشند که احتمالاً اواسط بهار آماده می‌شود.

از حرف‌های آقای اولیانوف به نظر می‌آمد فرصت تنگ‌تر از آن است که قبل از آن، مذاکره‌ای بین ایران و آمریکا با میانجی‌گری روسیه اتفاق بیفتد و جلوی بالا گرفتن مناقشه را بگیرد.

بعضی از منتقدان روسیه ممکن است این پیشنهاد را بیشتر تلاشی برای به حاشیه راندن اروپایی‌ها ببینند تا طرحی جدی برای حل اختلاف ایران و آمریکا.

ولی به نظر می‌رسد روسیه هم آن‌قدر به موفقیت طرحش اطمینان ندارد که بخواهد علنی بگوید فعالانه به دنبال دور میز نشاندن ایران و آمریکا باشد.

به عبارت دیگر، لحن محتاطانه روسیه احتمالاً برای این است که مبادا ناکامی در آشتی دادن ایران و آمریکا اعتبارش را لکه‌دار کند.